Hozirgi vaqtda klassik aholini roʻyxatga olishning ikkita asosiy uslubiy gʻoyasi haqida gapirishimiz mumkin. Ulardan biri roʻyxatga olish maʻlumotlari asosida aholini roʻyxatga olish, ikkinchisi uzluksiz roʻyxatga olishlarni oʻtkazish . Bundan tashqari, muntazam roʻyxatga olishni roʻyxatga olish maʻlumotlari yoki namunaviy soʻrovdan foydalanish bilan birlashtirgan kombinatsiyalangan usullar keng qoʻllaniladi.
Aholini roʻyxatga olishning muqobil usullarining paydo boʻlishi va statistik amaliyotga joriy etilishi bir qator omillar bilan bogʻliq edi. Ulardan biri klassik yondashuvning kamchiliklari. Bular, birinchi navbatda, aholini roʻyxatga olish yillarida muhim kadrlar resurslarini va davlat byudjetiga eng yuqori yuklarni safarbar etish zaruriyatini oʻz ichiga oladi. Masalan, Fransiyada 1997-yilda rejalashtirilgan aholini roʻyxatga olish byudjet sabablarga koʻra 1999-yilga koʻchirilishi kerak edi . Klassik aholini roʻyxatga olishning yana bir jiddiy kamchiliklari, ayniqsa aholining harakatchanligi ortib borayotgan sharoitda sezilarli boʻlib, ular asosida hokimiyat va mahalliy oʻzini oʻzi boshqarish organlari uchun zarur boʻlgan aholi va uy-joy fondi toʻgʻrisida yangi maʻlumotlarni muntazam ravishda olish imkoni yoʻqligi hisoblanadi.
Bir qator mamlakatlarda klassik aholini roʻyxatga olishdan voz kechish, boshqa narsalar qatori, oʻz-oʻzini tekshirish usuli yordamida oʻtkazilgan aholini roʻyxatga olishda soʻrovnomalarni qaytarishning kamayishi bilan bogʻliq edi. Shunday qilib, Niderlandiyada 1979-yilda oʻtkazilgan tajriba soʻrovi davomida qaytarilmagan soʻrovnomalar ulushi qishloq joylarda 21% va shaharlarda 37% ni tashkil etdi , shundan soʻng anʻanaviy aholini roʻyxatga olish metodologiyasidan voz kechishga qaror qilindi. 1981-yildan boshlab Niderlandiyada aholini roʻyxatga olish registr maʻlumotlari va namunaviy soʻrovlar kombinatsiyasidan foydalangan holda amalga oshirildi.
AQSHda anketalar qaytarilishining kamayish tendentsiyasi (1970-yilda anketalarning 78% toʻldirilgan, 1980-yilda 70 %, 1990-yilda 65%) 2000-yilda (65%) toʻxtatilgan . Shunga qaramay, Qoʻshma Shtatlarda 2010-yilgi aholini roʻyxatga olishni birlashtirilgan usul yordamida oʻtkazishga qaror qilindi. Maʻlumotlarning bir qismi muntazam aholini roʻyxatga olish natijasida "qisqa" soʻrovnomadan olinadi, boshqa qismi esa noqulaylikdan voz kechishga imkon bergan Amerika hamjamiyati soʻrovining doimiy (aylanma) tanlab olish soʻroviga asoslanadi.
Aholini roʻyxatga olishning muqobil usullariga oʻtishning eng muhim shartlaridan biri sifatida axborot texnologiyalarini, birinchi navbatda, registrlar va geografik axborot tizimlarini rivojlantirishni taʻkidlash kerak. Namuna olish usuli nazariyasining rivojlanishi ham muhim rol oʻynadi, bunga amerikalik statistik Lesli Kishning (1910-2000) prokat soʻrovlarini tashkil etishga bagʻishlangan ishi katta hissa qoʻshdi .
Aholini roʻyxatga olish kitoblari asosida oʻtkaziladi
Faqat aholi registrlariga asoslangan roʻyxatga olishning kashshoflari Shimoliy mamlakatlardir. Bunday roʻyxatga olishlarning kelib chiqishi mahalliy aholi registrlariga borib taqaladi, ularning tarixi bir necha asrlarga borib taqaladi. Oʻtgan asrning 60-80-yillarida Daniya, Norvegiya, Finlyandiya va Shvetsiyada aholi (1964-1969-yillarda), oilalar, bandlik, taʻlim, uy-joy, xoʻjalik yurituvchi subʼektlar va boshqalarning markazlashtirilgan reestri yaratildi . 1981-yilda Daniya dunyodagi birinchi aholi va uy-joylarni roʻyxatga olishni faqat reestr maʻlumotlariga asoslangan holda oʻtkazdi. Finlyandiya 1990-yilda, Shvetsiya 2005-yilda, Norvegiya esa 2011-yildan buyon aholini roʻyxatga olish usuliga oʻtgan.
Faqat aholi registrlariga asoslangan roʻyxatga olish klassik roʻyxatga olishdan ikkita muhim afzalliklarga ega. Birinchidan, ular aholi soʻrovini oʻz ichiga olmaydi, shuning uchun ular klassik aholini roʻyxatga olish bilan solishtirganda ancha past xarajatlarni talab qiladi. Ikkinchidan, ular klassik aholini roʻyxatga olish bilan solishtirganda soʻnggi maʻlumotlarni taqdim etadilar.
Shu bilan birga, aholini roʻyxatga olish kitoblari asosida roʻyxatga olishni oʻtkazish bir vaqtning oʻzida bir qancha shartlar bajarilgan taqdirdagina mumkin. Bu, birinchi navbatda, yuqori sifatli maʻmuriy manbalar - butun aholini qamrab oladigan markazlashtirilgan buxgalteriya registrlarining mavjudligi. Mikrodarajada demografik maʻlumotlarni birlashtirish imkoniyati - bir vaqtning oʻzida bir nechta registrlardan - aholi, talabalar, ishsizlar, tadbirkorlik subʼektlari, pensiya, soliq va boshqalar toʻgʻrisidagi maʻlumotlarni olish imkoniyati mavjud. mamlakatning har bir rezidentiga beriladigan yagona identifikatsiya raqami yoki uning boshqa identifikatsiya belgilari. Bunday integratsiya, oʻz navbatida, alohida registrlarni yurituvchi boʻlimlar oʻrtasida yaxshi yoʻlga qoʻyilgan axborot oʻzaro taʻsiri bilan mumkin. Shaxsiy maʻlumotlardan foydalanish boʻyicha qonuniy cheklovlar tufayli yuzaga kelgan bir qator muammolarni ham hal qilish kerak. Shu bilan birga, faqat registrlarga asoslangan aholini roʻyxatga olish oʻzlarining maʻlumotlar mazmuni chegarasidan tashqariga chiqa olmaydi va shu maʻnoda ular klassik aholini roʻyxatga olishda yutqazadi, uning yordamida ilgari toʻplanmagan maʻlumotlarni olish mumkin.
Bir qator mamlakatlarda sof reestrga asoslangan aholini roʻyxatga olishning bu kamchiligi registrlardan maʻlumotlarning katta qismini olish va ularda etishmayotgan maʻlumotlarni soʻrovlar orqali olish orqali bartaraf etiladi. 1981-yildan boshlab aholini roʻyxatga olishning xuddi shunday usuli Niderlandiyada, 2000-yildan esa Singapurda qoʻllanilmoqda. 2011-yilda mamlakat tarixida birinchi marta Germaniya tomonidan shu tarzda tashkil etilgan aholini roʻyxatga olish oʻtkazildi. Maʻlumotlarning asosiy manbai registrlar boʻladi, lekin uy-joy fondi boʻyicha ularda etishmayotgan maʻlumotlar binolar va turar-joy binolari egalarining pochta soʻrovi orqali olinadi. Bir qator savollarga, xususan, taʻlim, kasb-hunar taʻlimi va bandlik bilan bogʻliq boʻlgan savollarga tanlov soʻrovi orqali javob beriladi .
Jamol Bekchanov
Xorazm viloyati statistika boshqarmasi Roʻyxatga olish jarayonlarini tashkil
etish va oʻtkazish boʻlimi boshligʻi